Karel Roskam is de founding father van de Nederlandse Anti-apartheidsbeweging. Al in 1958 was hij aanwezig bij het roemruchte hoogverraadsproces (Treason trial) tegen 100 ANC-leden in Pretoria, Zuid-Afrika.

dit interview is te beluisteren met realplayer. 'BB' staat voor breedband. 'SB' is geschikt voor modemgebruikers.

Karel Roskam

Roskam reisde gedurende
het hele proces met de 100 beklaagden mee naar iedere zitting. Hij at met ze, zong strijdliederen met ze, en verkeerde in de nabijheid van legendarische ANC'ers als Albert Luthuli en Nelson Mandela.

Boordevol indrukken keerde Roskam terug naar Nederland. Hij vertelde aan iedereen - of ze het horen wilden of niet - over de toestanden in Zuid-Afrika. In 1960 blies hij het Comité Zuid-Afrika (CZA) nieuw leven in. Later zou hieruit de Anti Apartheids Beweging Nederland (AABN) ontstaan.


Hoe bent u betrokken geraakt bij de Anti-apartheidsbeweging?

1 SB / 1 BB

"Dan moet ik even terug naar mijn middelbare schooltijd op het gereformeerd gymnasium in Amsterdam. We werden een keer - zoals toen gebruikelijk was - allemaal door de rector opgetrommeld. We moesten naar de aula komen want daar ging iemand uit Zuid-Afrika een lezing geven.

Ik ergerde me er mateloos aan, want ik vond dat je je eigen land moest leren kennen. Al dat gereis vond ik onzin. Totdat die man, waar ik dus met grote tegenzin naar zat te luisteren, vertelde dat hij bij familie op bezoek was. Zijn gastheer zou 's avonds in Johannesburg uitgaan, en hij kreeg te horen: "Ik heb maar één revolver, maar hier heb je een hondenketting. Wikkel die om je hand, en als een kaffer je aanvalt sla je hem z'n ogen uit". Letterlijk... dat heb ik nooit vergeten.

De volgende dag sprak ik in de klas mijn woede uit over de combinatie hondeketting - mens. Toen zei een klasgenoot van me van me: "daar moet je een spreekbeurt over houden". Dat heb ik toen gedaan, waardoor mijn leven helemaal veranderde. Later heb ik m'n studie zo ingericht dat ik een proefschrift kon schrijven over apartheid."


Roskam studeerde rechten en kreeg een studiebeurs om in Zuid-Afrika onderzoek te gaan doen voor zijn proefschrift "Interracial relationships in the Union of South Africa". Zelf had hij het proefschrift willen noemen: "Apartheid and discrimination" maar dat mocht niet van de professor, omdat die titel 'niet wetenschappelijk genoeg' was.


Wat was uw eerste indruk van Zuid-Afrika toen u in 1958 van de boot af stapte in Kaapstad?

2 SB / 2 BB

Beklaagden arriveren bij Treason Trial

"Ik had een voordeel. Mijn zuster was daar na haar huwelijk naartoe gegaan met haar man. Daar kon ik terecht, dus ik voelde me niet helemaal vreemd, maar ik was natuurlijk wel vreemd. Ik ben eerst een paar dagen in Kaapstad geweest. Daar had je het 'Coonsfestival' in begin januari. Ik zag hoe zwarten door de politie werden afgeranseld, terwijl Kaapstad nota bene één van de meer liberale steden was. Later voelde ik me wel prettig in Johannesburg. Toen had ik een vriendin daar, de dochter van Bram Fischer, de ANC-advocaat."

Tijdens de zittingen van het Hoogverraad-proces (Treason Trial) leerde Roskam Nelson Mandela kennen - zij het van een afstand. Nadat Mandela vele jaren later weer vrijkwam heeft Karel Roskam hem opnieuw ontmoet.

Van de jongere Mandela wordt wel eens gezegd dat hij een tikje arrogant was?

3 SB / 3 BB


"Dat is ook mijn gedachte. Ik had wel bewondering voor hem, dat moet ook wel met zo'n man die dat allemaal meemaakt. Maar toen ik hem later weer ontmoette, nadat hij vrijkwam, was het een bijzonder aardige man geworden. Je kunt niet zeggen "de gevangenis heeft hem goed gedaan". Dat is natuurlijk onzin. Maar hij wist dat hij een knappe man was, hij was altijd perfect gekleed, en hij wist ook dat hij een ladies-man was. Ik was niet jaloers op hem, maar ik had meer het idee van: die man benader je niet. Hij is te druk, heeft te veel aan z'n hoofd."

Naast Mandela ontmoette Roskam nog veel meer prominente ANC'ers. Chief Albert Luthuli bijvoorbeeld.

Hier is de beroemde foto van Albert Luthuli, die na zijn verbanning levensgroot te zien was tijdens bijeenkomsten van het ANC.

4 SB / 4 BB

Chief Albert John Luthuli (1898-1967)

"Een fantastische man. Vlak voordat hij verbannen werd naar Groutville reed hij met de trein door Zuid-Afrika, en daardoor ging er als het ware een golf van sympathie over het land. Mensen zeiden: "Ik heb Albert Luthuli ontmoet in de trein. Wat een aardige man!". Daarop is hij verbannen. Luthuli was ontzettend sympathiek, eigenlijk zoals Mandela nu is.

Men zegt van Mandela dat hij zich iedereen herinnert die hij ontmoet heeft. Ik weet niet of dat zo is. Ik heb hem jaren later weer ontmoet in het paleis op de Dam. We waren er met de Anti-apartheidsbeweging, dus dat waren allemaal mensen waar hij ongetwijfeld sympathie voor had. Ik ben in ieder geval blij dat ik hem ook toen heb ontmoet, want voor die tijd - tijdens het Hoogverraadsproces - was hij ongenaakbaar."


Terug in Nederland ging u aan de slag met uw proefschrift. Door uw kennismaking met Zuid-Afrika en door de intensieve contacten met al die prominente ANC'ers had u ongetwijfeld een ontwikkeling doorgemaakt?

5 SB / 5 BB


"Zoals ik zei: toen ik op school zat vond ik het idioot van mensen dat ze naar Zuid-Afrika gingen, ze moesten hun eigen land leren kennen. Maar toen ik daar eenmaal overheen was beheerste Zuid-Afrika mijn leven helemaal.

Ik kwam terug in '59. Ik had een heel goede vriend, Joris van de Berg, die later adjunct hoofdredacteur van Vrij Nederland werd. Joris zei, als er dan ergens een feestje was, "komt Karel ook? Dan kom ik niet, want dat gezeik over Zuid-Afrika ben ik beu!". Dat begrijp ik best, maar ik zat zo vol met indrukken, dat hield me zo bezig, dat ik daar heel veel mensen mee verveeld moet hebben."


Het ANC werd in de jaren '60 door veel critici afgedaan als een onbetrouwbaar clubje communisten. Hoe kijkt u hier zelf tegenaan? Was u zelf een communist in die tijd?

7 SB / 7 BB


"Het was natuurlijk heel wat anders of je in Zuid-Afrika communist was of in Europa. Als ik toentertijd in Zuid-Afrika gewoond had, dan hoop ik dat ik de moed had gehad om lid te worden van de communistische partij.

Bram Fischer werd communist genoemd - en die heeft dat ook nooit ontkend - maar die was meer nationalist dan communist. Fischer had de Zuid-Afrikaanse opvatting over het communisme. Dat was een partij die voor iedereen openstond. En daar zou ik me absoluut bij aangesloten hebben. Denk ik. Hoop ik."


Van communisme wat meer richting het midden van het politieke spectrum: wat vond u van de betrokkenheid van de linkse politici in Nederland bij de 'kwestie' Zuid-Afrika?

8 SB / 8 BB


"Nou, ik kan beginnen met te zeggen dat ik bijvoorbeeld een hekel heb aan Van der Stoel. Ik ben lid van de PvdA, en Van der Stoel is een PvdA-man, maar ons verzoek om wat te doen aan Zuid-Afrika destijds wees hij zonder enige twijfel af. Dat interesseerde hem niet. Den Uyl was wel sympathisant, en Wim Kok, maar verder was de partijtop destijds niet geïnteresseerd."


Reeds in de jaren '60 had Roskam het Comité Zuid-Afrika nieuw leven ingeblazen. Dominee Buskes leidde dit comité, waaruit later de AABN zou voortkomen.

Wat was de strategie van het CZA in de jaren '60? Was het niet vooral van belang om het Nederlands publiek voor te lichten over de situatie in Zuid-Afrika?

9 SB / 9 BB

J.J. Buskes (1899-1980)

"Oorspronkelijk was de doelstelling nog wat breder, en dat is misschien onze fout geweest. We probeerden zoveel mogelijk groeperingen erbij te betrekken. Ik heb later de VVD'er Vonhoff bijvoorbeeld ook gevraagd om lid te worden, en ik weet nog dat hij zei: "Ik wil wel meedoen, maar dan moet Buskes eruit". Toen zei ik natuurlijk dat dat niet kon. Dat was de eerste keer dat we merkten dat het verdomd moeilijk was om de verschillende Nederlandse stromingen erin te krijgen.

Vonhoff heeft het toch gedaan, hij was niet erg actief maar hij werkte ons in ieder geval niet tegen, dat was al heel wat. Maar onze fout is geweest om te proberen alle Nederlandse stromingen te verenigen. Dat de AABN daarna veel verstandiger opereerde wil ik wel accepteren, al werd ik wel kwaad toe ik op een gegeven moment ontdekte dat er geschreven werd dat er nog niets bestond toen de AABN in 1970 in Nederland begon. Dat vond ik flauw."


Roskam werkte bij de VARA als buitenlandcommentator, ging tegelijkertijd verder met de AABN en deed onder andere mee aan de totstandkoming van een audiocassette. Zie afbeelding.

Nelson Mandela-cassette: een co-productie van de VARA en de AABN (1985)

Kunt u iets vertellen over hoe deze cassette is ontstaan?

10 SB / 10 BB

"De meeste mensen weten het allang niet meer, en denken dat ze Mandela hun hele leven gekend hebben, maar dit was in 1985. Toen hadden we het probleem: hoe kunnen we duidelijk maken wie Mandela is? Niemand had hem gezien, hij zat in de gevangenis. Toen hebben we dit bedacht. Ik heb klankbeelden gemaakt, en ik heb Winnie telefonisch geïnterviewd.

Dat heeft me weken gekost. Het lukte maar niet om haar te pakken te krijgen. De telefonistes wilden me niet doorverbinden enzo. Maar op een gegeven moment probeerde ik het toch nog maar een keer. Ik belde uit de omroepcel, ik hoorde een stem en ik zei "Is that mrs. Mandela?". En zij zegt "Yes, speaking!". Heerlijk! Het was een leuk interview, het duurde maar vijf minuten, maar toch.

11 SB / 11 BB


Dat waren toch wel erg leuke tijden. 'Leuk' is natuurlijk het goede woord niet, maar het gaf je dingen te doen die nou eens niets met je eigen belangen te maken hadden, hè?"