Angst en achterdocht; ook in Zuid-Afrika de ingrediënten voor een allesbehalve nuchtere benadering van het vreemdelingenprobleem. De Zuid-Afrikaanse media melden ‘zwermen’ migranten die de landsgrenzen platlopen. Het beleid blijft achter de feiten aan hollen.

De Zuid-Afrikaanse minister van Binnenlandse Zaken, Mangosuthu Buthelezi, hamerde er tijdens een persconferentie in 1998 op dat de “2,5 tot 5 miljoen illegalen” het land “miljarden randen” kunnen gaan kosten. Zijn heftige afkeer van armlastige nieuwkomers, met name uit andere Afrikaanse landen, verwees naar het tijdsgewricht. Uitgerekend in de jaren dat de apartheid werd afgeschaft en de eigen zwarte bevolking nieuwe kansen werd voorgehouden, leken horden vreemdelingen zich op het ‘nieuwe’ Zuid-Afrika te storten. De onaangename toon was snel gezet. Zuid-Afrika als slachtoffer van pooiers, wapen- en drugshandelaren en uitvreters belust op het misbruiken van overheidsvoorzieningen.

Zoals minister Buthelezi tijdens zijn persconferentie in 1998, lieten ook andere autoriteiten en onderzoekers niets na om dit negatieve beeld kracht bij te zetten met onheilspellend cijfermateriaal. Het ministerie van Binnenlandse Zaken maakte een schatting van alleen al het totaal aantal Zimbabwanen in Zuid-Afrika: tussen de twee en zeven miljoen. Zo’n wilde indicatie valt onmogelijk te rijmen met een landelijk totaal van mogelijk vijf miljoen vreemdelingen van maar liefst achtendertig nationaliteiten.

Instellingen als het Zuidelijk Afrika Migratieproject (SAMP) in Kaapstad en het Instituut voor Veiligheidsvraagstukken (ISS) in Pretoria verzetten zich tegen deze niet gefundeerde vreemdelingenstatistieken, die de werkelijkheid vertekenen en vertroebelen. Het aantal uitzettingen van illegale Mozambikanen zou sinds 1990 ruim een miljoen per jaar bedragen. Heel veel illegale vreemdelingen uit Mozambique worden echter – zoals bekend – niet één keer uitgezet, maar talloze keren omdat ze steeds terugkeren. In de jaarcijfers wordt dat gegeven niet geregistreerd, zodat het gissen blijft naar het feitelijke aantal Mozambikanen in Zuid-Afrika.

Department of Home Affairs (Pretoria) Immigration Act, No. 13 of 2002 (PDF, 976kB) Insititute of Security Studies (Pretoria) Southern Africa Migration Project (Cape Town) "Prohibited Persons": abuse of undocumented migrants, asylum seekers, and refugees in South Africa - Human Rights Watch, 1998

Inmiddels zijn officiële instellingen zoals het ministerie van Binnenlandse Zaken en managers van grensposten terughoudender geworden met het verstrekken van getallen. Over de massale instroom van Zimbabwanen bijvoorbeeld, die vluchten voor de crisis in hun land, wil het Binnenlandse Zaken nu geen cijfers meer verstrekken. “Wij weten het gewoon niet meer!”, liet een medewerker van dit ministerie weten aan dagblad The Star, dat de omvang van de Zimbabwaanse vluchtelingenstroom aan de grenspost Musina in kaart wilde brengen.

“Het klopt”, zegt onderzoeker Ted Leggett, “dat op de precieze omvang van het aantal vreemdelingen in Zuid-Afrika geen peil meer valt te trekken. De instanties zijn gewoon de tel kwijtgeraakt.” Ted Leggett, verbonden aan het ISS in Pretoria, vindt het een goede zaak dat zoiets nu ook wordt toegegeven. Tendentieus giswerk vormt geen basis voor beleid, vindt hij.

Op hun beurt weg

Leggett publiceert binnenkort een studie over de vreemdelingenkwestie onder de titel Nation of Nomads. Hij deed daarvoor onderzoek in de wijk Hillbrow. Dit stadsdeel van Johannesburg was ooit een vermaarde blanke woon- en uitgaanswijk. Begin jaren negentig kwamen er zwarte Zuid-Afrikanen wonen. De blanken trokken weg. Nu doet er zich het opmerkelijke verschijnsel voor dat de zwarte Zuid-Afrikanen er op hun beurt weg willen; terug naar de township of een ander woonplek. Zij moeten niks hebben van het delen van hun galerij of lift met Zimbabwanen of andere vreemdelingen.

Leggett bezocht in Hillbrow de inmiddels berucht geworden hotels, waar meer dan een derde van de bewoners buitenlander is. Zij vertelden hem hoezeer zij te lijden hebben van vreemdelingenhaat. Leggett noteerde dat meer dan zestig procent van zijn ondervraagden wel eens waren afgetuigd enkel en alleen vanwege hun buitenlandse uiterlijk. Nigerianen spanden daarbij de kroon. Meer dan driekwart van de Nigerianen die Leggett interviewde, vertelden verhalen over beroving en mishandeling waarvan zij de dupe werden. Het beeld van Nigerianen als slachtoffers van criminaliteit staat lijnrecht tegenover dat van de publieke opinie, waarin Nigerianen juist synoniem zijn met misdaad en geweld.

De ISS-onderzoeker stelt vast dat het politiebeleid naadloos aansluit bij de hardnekkig opgebouwde stereotypering van groepen vreemdelingen. Vanwege hun uiterlijk zijn ze het slachtoffer van controles en razzia’s. Zo’n botte aanpak heeft volgens hem desastreuze gevolgen. In Hillbrow noteerde hij ook de verhalen van prostituees, die steen en been klaagden over hun verlies aan klanten vanwege de toenemende kinderprostitutie. “Dat kost hen geld”, zegt Leggett. “Uit puur eigenbelang willen die prostituees de politie daarover best tippen. Maar denk je nou echt dat ze dat zullen doen? De politie is immers hun grote vijand. Ze kijken wel uit.”

Hij vindt dat onder de huidige omstandigheden het paard achter de wagen wordt gespannen bij de bestrijding van de criminaliteit. Dat klemt volgens Leggett temeer omdat recent onderzoek aantoont, dat de steeds meer vreemdelingen Zuid-Afrika kiezen als een vestigingsplaats voor langere tijd. Uit zijn onderzoek blijkt dat, hoe bar de woon- en leefomstandigheden in een wijk als Hillbrow ook mogen zijn, vreemdelingen die toch voor lief nemen en zelfs optimistisch zijn over de kansen die Zuid-Afrika te bieden heeft.

Leggett breekt daarom een lans voor een vreemdelingenbeleid dat de langdurige aanwezigheid van buitenlanders als een realiteit accepteert. Hij vindt dat de overheid een ‘erkenningsbeleid’ zou moeten overwegen.

Leggett: “Geef illegalen een soort status. Immigratiecontrole faalt. Zuid-Afrika heeft zevenduizend kilometer lange grenzen; zo poreus als wat. De deportatiecijfers spreken wat dat betreft boekdelen.”

De vluchteling en zijn vriend waren ‘verdacht’ omdat ze geen Zuid-Afrikaanse taal, maar Frans spraken. Een politieman in burger controleert zijn papieren en een agent in uniform dreigt met arrestatie omdat ze vals zouden zijn.

Het migratieproject SAMP in Kaapstad geeft hem hier gelijk. Deze organisatie stelt dat sinds 1990 bijna een miljoen vreemdelingen werden gedeporteerd, maar dat er geen bewijs is dat die uitzettingen bijdragen aan de oplossing van het vreemdelingenprobleem. Het deportatiebeleid leidt veel eerder tot ‘draaideurmigratie’, aldus het SAMP. Clandestiene organisaties zetten mensensmokkel op, met wetsontduiking en corruptie als resultaat.

Leggett: “Vreemdelingen worden dan gemakkelijk de pineut van corrupte politieambtenaren. Vervolgens gaat justitie klagen over een niet te stuiten spiraal van misdadigheid. Gemakshalve vergetend dat het apparaat die zelf aandraait.”

Een meer toeschietelijk vreemdelingenbeleid is volgens Leggett misschien niet meteen de oplossing, maar kan wel bijdragen aan een meer doeltreffende manier om het kaf van het koren te scheiden.

Niet te toetsen

De omstreden wijziging van de immigratiewet, in juni 2002 door het parlement aangenomen, biedt allerminst houvast voor een ruimhartiger vreemdelingenbeleid. De herziene immigratiewet is namelijk nog altijd gebaseerd op regelgeving uit de apartheidstijd. Uitgangspunt is een restrictieve aanpak om de arbeidsmarkt van vreemde smetten te vrijwaren. Dat betekent handhaving van deportaties, sancties voor werkgevers die vreemdelingen in dienst nemen en uitsluiting van vreemdelingen voor elementaire voorzieningen zoals gezondheidszorg en onderwijs.

Het quotasysteem zet de deur wagenwijd open voor willekeur

De enige wetswijziging die vorig jaar met veel pijn en moeite werd aangenomen, betrof een regelgeving voor tijdelijke werkvergunningen op basis van een quotasysteem. Een voorwaarde voor een werkvergunning is dat het werk betreft waarvoor geen Zuid-Afrikaanse ingezetene voorhanden is. Hoe de ambtenaren van het ministerie van Binnenlandse Zaken dat beslissen, is niet te toetsen en zet de deur wagenwijd open voor willekeur, concludeert het SAMP op basis van de rapportages van onafhankelijke onderzoekers.

Het SAMP stelt vast dat migranten uit de buurlanden aantoonbaar de dupe zijn van dit strenge toelatingsbeleid. Uit werkvergunningen die in 1995 werden toegekend – in dat jaar werd al een voorschot genomen op de wetswijziging – blijkt dat daarvan 65 procent aan Europeanen toeviel, 12 procent aan Noord Amerikanen en slechts 8 procent aan ingezetenen van Zuid-Afrika’s buurlanden.

Het SAMP heeft gepeperde kritiek op die quoteringsregeling. Werkgevers, aldus het SAMP, wordt nu flink de duimschroeven aangedraaid om vooral lokale werknemers te contracteren en zo de instroom van buitenlandse werknemers in te dammen. De organisatie betwijfelt echter of je het mechanisme van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt op die manier echt onder controle krijgt. Het SAMP stelt ook vast dat er op dit moment in Zuid-Afrika geen sprake is van een algemeen aanvaarde beleidsvisie, laat staan van systematische samenwerking tussen de verschillende departementen om een samenhangend beleid uit te voeren. De draconische en ondoorgrondelijke wetgeving zal volgens het SAMP op termijn averechts uitpakken. Nog meer zullen vreemdelingen ondergronds gaan en de wetshandhaver voor onoverkomelijke problemen plaatsen.

Zuid-Afrika moet volgens het SAMP de ontwikkelingen van het afgelopen decennium serieus nemen. Men moet de arbeidsmarkt grondig onder de loep nemen en in kaart brengen waar vreemdelingen de Zuid-Afrikaanse werkers echt voor de voeten lopen. Ted Leggett vat het liever als volgt samen. “Zuid-Afrika lijkt te vergeten dat het altijd al een nomadenland is geweest. Het weet zich nu, onder de ‘nieuwe bedeling’, geen raad bij het besef dat dat zo blijven zal.”

foto: Shaun Harris/iAfrikaPhotos