door: Bob van der Winden
n Zuidelijk Afrika is de laatste jaren veel veranderd. Er kwam een einde aan de apartheid in Zuid-Afrika. In Mozambique,
Namibië en Angola lijkt een einde gekomen aan de burgeroorlogen. In vrijwel alle landen zijn verkiezingen gehouden.
Toch zijn er nog veel 'spoken uit het verleden'. Je komt ze elke dag in het nieuws tegen, in alle landen van Zuidelijk
Afrika. Welvaartsverschillen zijn bijvoorbeeld soms groter dan ooit en het democratiseringsproces is kwetsbaar.
Het proces van (weder)opbouw is meer dan alleen het op gang helpen van de economie en het eerlijker delen. Minstens even belangrijk is het opbouwen van een open civiele samenleving en het vestigen van een democratische cultuur. Voor een zinvolle politieke participatie van burgers is het beschikbaar zijn van informatie een noodzakelijke voorwaarde. De openbaarheid van de politieke discussie is voor een democratie onontbeerlijk. Onafhankelijke media zijn essentieel bij het verder opbouwen van democratische samenlevingen in Zuidelijk Afrika.
In 1992 hebben de staatshoofden van de SADC-landen (het samenwerkingsverband van alle 12 landen in Zuidelijk Afrika) plechtig de 'Windhoek Declaration' ondertekend, waarin zij hun onderdanen vrijheid van meningsuiting beloven. In de praktijk ligt dit 'genuanceerder': in veel landen van Zuidelijk Afrika worden nog steeds journalisten vervolgd, en zijn radio en televisie staatsmonopolie.
Daarbij bereikt de bestaande geschreven pers maar een klein deel van de bevolking.
Daarom wil NiZA met name de aandacht richten op de radio, gericht op het publieke debat en de participatie van luisteraars. Het is essentieel dat met name dit type radio en kleine lokale publicaties de kans krijgen.
NiZA, het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika, is daarom in 1997 een langlopende campagne begonnen om onafhankelijke media in heel Zuidelijk Afrika onder de aandacht van het Nederlandse publiek te brengen. Met het geld van de donateurs van NIZA worden kleine on afhankelijke mediaprojecten door heel Zuidelijk Afrika gesteund. Zowel gedrukte media als radio. In samenwerking met andere donoren steunt NiZA grotere projecten, zoals een krant in Angola, een opleiding voor vrouwelijke journalisten in Kaapstad, 'Community Publishing' in Zimbabwe.
In samenwerking met OLON (Organisatie van Lokale Omroepen in Nederland) werkt NiZA aan een programma om Community Radio zenders uit Zuidelijk Afrika direct te verbinden met Nederlandse lokale omroepen.
Formeel is community radio ontstaan tijdens de 'ontbanning' van het African National Congress (ANC) in 1990. Het initiatief om vrije media op de agenda te plaatsen van onder andere de 'Jabulani! Freedom of the airwaves conference' (gehouden in Nederland in 1991) was afkomstig van de vele anti-apartheidsorganisaties en vrijheidsbewegingen.
Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in 'vrije' media (vrij van overheidsbemoeienis) die onderverdeeld zijn in drie categorieën: de publieke radio, de commerciële radio en de zegenaamde 'community radio'. Tevens is er een onafhankelijk omroeporgaan opgericht, de Independent Broadcast Authority (IBA), dat dient als controlerend en regulerend orgaan.
In het medialandschap in Zuidelijk Afrika speelt de 'community-radio' - lokale zenders - een belangrijke rol. In de eerste plaats is dat de verdienste van de nieuwe Zuid-Afrikaanse regering, die - evenals de Namibische regering - heeft ingezien, dat vrijheid van media moet groeien, en dat je mensen de kans moet gunnen die zelf te ontwikkelen. Daarom hebben deze regeringen in grote mate de ether vrijgegeven voor kleine radiozenders.
Het voordeel van radio boven de schrijvende pers is dat radio ongeletterde mensen toegang tot nieuws en informatie verschaft. Radio-uitzendingen zijn goedkoop te maken en gemakkelijk te distribueren. Radiostations kunnen in lokale talen uitzenden. De mensen kennen de presentatoren soms 'uit de straat'. Er komen onderwerpen aan de orde die relevant zijn voor de mensen, zoals gezondheidszorg, aids, milieu of de rechten van de burger.
De zenders zijn van zeer diverse signatuur: onder 'community radio' kan zowel een lokale zender vallen in een boerendorpje met enkele duizenden luisteraars, als bijvoorbeeld 'Soweto Community Radio' met wel een miljoen luisteraars.
In Namibië is Katutura Community Radio al enkele jaren in de lucht, aan meer initiatieven wordt momenteel gewerkt. In Zimbabwe, Angola, Malawi en Mozambique zijn diverse initiatiefgroepen actief, die deze vorm van radio ook in hun land gelegaliseerd willen zien. Maar de meeste landen in Zuidelijk Afrika volgen mondjesmaat of helemaal niet, ondanks de SADC 'Windhoek Declaration' over vrijheid van de pers uit 1991. Met name Angola, Malawi en Zimbabwe lopen achter bij het vrijgeven van de ether.
Mediacampagne
Op 29 september 1997 organiseerde NiZA een bijeenkomst in politiek-cultureel centrum De Balie in Amsterdam. Steun aan de media stond centraal: er waren ook veel mediamakers uit Zuid-Afrika, die concreet konden vertellen over hun uitdagingen en problemen. Concrete steun uit het NiZA-donateursfonds aan een aantal van hun projecten is inmiddels onderweg. Op 13 maart 1998 was tijdens de opening van het jaarprogramma South African Seasons van het Nederlands Architectuur instituut te Rotterdam een soort 'pilot'. Een radiomaker van Durban Youth Radio liep mee met Radio Rijnmond in de week voorafgaand aan de opening. Hij werkte mee aan het script van de directe uitzending verzorgd door Radio Rijnmond. De gemeente Rotterdam heeft een stedenband met Durban.
Eind juni organiseerde NiZA in het Afrika Museum bij Nijmegen een bijeenkomst, waarbij veel aandacht wordt besteed aan community radio. Zane Ibrahim, de directeur van Bush Radio uit Kaapstad, was daarbij aanwezig. Het NiZA fonds steunt Bush Radio bij een trainingsprogramma voor andere radiozenders.
Half december staat een door NiZA georganiseerd Levend Jaarboek in politiek cultureel Centrum De Balie voor een groot deel in het teken van community radio; half december is er in het Nederlands Architectuur instituut een 'Balie op lokatie', voor een deel met dezelfde gasten en dezelfde thema's.