Sinds 6 april reist de foto-expositie Diamond Matters respectievelijk door Sierra Leone, de Democratische Republiek Congo (6 mei) en Angola (11 augustus). Kadir van Lohuizen maakte deze reportage in opdracht van het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika en West Africa Witness voor de campagne Fatal Transactions. Met de Diamond Matters tentoonstelling willen NiZA en WAW zowel de mijnwerker, de handelaar als de drager de andere kant van 'hun' diamant laten zien. De expositie was al te bezichtigen in enkele Westerse landen en nu ook in de diamantproducerende Afrikaanse landen.

In de Diamond Matters tentoonstelling is het hele traject te volgen dat de zogeheten bloeddiamant aflegt; van de diamantwerkers en tussenhandelaren in Sierra Leone, Angola en Congo, via de slijpers in India en België, naar de juweliers en rijke klanten in New York en Amsterdam. Als het voor ons Westerlingen al een eye opener is om te zien waar de diamanten vandaan komen, dan is het voor de mijnwerkers in de Afrikaanse landen des te meer onthullend. Het grootste deel van de arbeiders heeft namelijk geen idee waar die lelijke brokken steen naar toe gaan, laat staan voor hoeveel geld ze verhandeld worden.

Een medewerker van één van de partnerorganisaties van NiZA, Joseph Bobia, vertelt hoe de expositie door de mijnwerkers in Congo ontvangen werd. Hij werkte samen met NiZA bij het opstarten van de reizende tentoonstelling en is nu met zijn organisatie aan het strijden voor de onafhankelijke voortzetting van Diamond Matters. Tot nu toe hebben al 25.000 Congolezen de foto's gezien, en wat hem betreft worden dat er nog veel meer.

Hoe kregen de mijnwerkers uit de dorpen de exposities in de steden te zien?

‘Iedere dag kwamen er, zoals gebruikelijk, mijnwerkers naar de tussenhandelaren in de stad om de ruwe diamanten die ze zelf gevonden hadden te verkopen. Daar aangekomen hoorden ze van de expositie. Ze gingen kijken en verspreidden bij hun terugkeer uit de stad het nieuws van de tentoonstelling. Zo is het balletje gaan rollen: mijnwerkers kwamen van heinde en verre ook naar de stad om Diamond Matters te bezichtigen. Ook een dorpsburgemeester zag de expositie. Hij heeft zich ingespannen om de tentoonstelling naar zijn regio te krijgen. Toen is de expositie ook het land in getrokken, naar regionale verzamelpunten waar de bevolking uit de omliggende dorpen massaal op af kwam. Op die manier hebben 15.000 mensen de foto’s gezien en die zijn er allemaal thuis over gaan praten.’

En hoe is de tentoonstelling ontvangen door de mijnwerkers?

‘Zeer goed! De mijnwerkers wisten niet wat het product van en de winst op hun zware, onbetaalde arbeid waren. Zij zagen voor het eerst het contrast tussen henzelf, de handelaren en afnemers, en het verschil tussen de lelijke klompen steen en de schitterende sieraden; hun ogen werden geopend op de expositie. Tot dan toe hadden ze geen benul van het eindproduct van hun slavenarbeid. Nu zijn ze wakker!’

Maar hoe kan het dan dat ze niet betaald worden voor het werk, ze ontginnen toch voor bedrijven?

Joseph Bobia (c) Frank Vellenga

‘Veel van de mijnwerkers werken niet voor bedrijven, uitsluitend voor zichzelf. Ze gaan op eigen houtje de mijnen in, op zoek naar dagelijks brood. Als er al een bedrijf is dat ze ‘inhuurt’, dan krijgen ze vaak alleen te eten. De overheid deelt wel ‘kaarten’ uit, bij wijze van delfvergunning, maar daar trekt niemand zich wat van aan. Het is allemaal informeel.’

Ondervond u veel tegenwerking bij het opzetten van de expositie?

‘Allerminst! Er was zelfs een minister van de huidige regering die de tentoonstelling opende.’

Was dat in uw ogen niet een beetje naïef, aangezien het toch de overheid is die het welzijn en de rechten van de bevolking moet waarborgen?

‘De paradox is zeker daar, maar in zijn ogen was hij allerminst naïef: de overheid in Congo ziet het niet als haar taak om het volk te informeren en van fatsoenlijke arbeidsregelingen te voorzien, daar zijn ze naar eigen inzicht niet voor. Momenteel zijn ze vooral bezig om in de nieuwe regering, die uit een coalitie van vertegenwoordigers uit de verschillende streken bestaat, hun eigen belangen te verdedigen. Dus de nieuwe minister vond het prima om de expositie te openen. Hij was er zelfs blij mee omdat hij populariteitspunten kon scoren! Nu de bevolking zo heftig gereageerd heeft, zullen de politici wel moeten luisteren, ook al hebben ze tot nog toe niets gedaan. Ik wil dat de overheid steun biedt bij het opzetten van organisaties die de mijnwerkers helpen hun rechten te krijgen.’

Was er nooit eerder een dergelijk project? Diamant is niet de enige delfstof waar deze problematiek aan kleeft.

Mijn in Congo tijdens burgeroorlog

‘Nee, dit is de eerste keer dat er een expositie gehouden wordt in het kader van het grondstoffennetwerk waar ik deel van uitmaak. Diamanten zijn onderdeel van een wijdere campagnegroep die opgericht is om de bevolking bewust te maken van wat er aan rijkdommen in de grond zit. De foto-expositie was nodig om de waarheid aan de mijnwerkers te laten zien, bewustmaking. Als zij goed geïnformeerd is, kan de bevolking in opstand komen tegen de plunderingen, waar ze zelf onbewust aan meedoet. Er moet daarom ook geld komen om de expo ‘in bedrijf’ te houden; de galeries in de steden vragen geld. Maar desnoods worden de plastic doeken waar de foto’s op gedrukt zijn met de fiets het hele land door vervoerd!’

Hij vervolgt, serieuzer nu: ‘We hebben een adviseur van de overheid, die ook is komen kijken, gevraagd ervoor te zorgen dat deze expositie zolang als nodig is door het hele land te bezichtigen blijft. We hebben hem uitgenodigd naar de mijnen te komen, en hem op het hart gedrukt dat er vanuit de regering iets aan gedaan moet worden.’

Hebt u hoop op structurele verandering? Zullen vakbonden nu voet aan de grond krijgen?

‘Ja, waarom niet? Er is al een vakbond die zich concentreert op de ontginning van koper. Die zou de activiteiten uit kunnen breiden naar andere grondstoffen. Of in ieder geval kan deze vakbond als voorbeeld dienen voor andere op te richten bonden.’

Een persoonlijke vraag: wat ervaart u als het meest indrukwekkende van de expositie Diamond Matters?

‘De ogen van de mijnwerkers die in contact komen met de waarheid. Het dagende bewustzijn op de gezichten van de arbeiders: bevrijding aan het werk!’

Als de Diamond Matters tentoonstelling – die in Nederland met de Dick Scherpenzeel Fotoprijs bekroond werd – verder gefinancierd wordt, kan de expositie overal naartoe. Volgens Bobia zal het een ware revolutie ontketenen.

Tekst en interview: Linda de Jong