Zaterdag 23 september presenteerde het NiZA het Levend Jaarboek in De Balie. Onderdeel van het programma was een gesprek tussen Osvalda Joana, hoofd van de provinciale rechtbank in Beira en initiatiefnemer van de vrouwenorganisatie Muleide, en Romée Lubbers, advocaat en echtscheidings-bemiddelaar in Amsterdam. Het onderwerp van gesprek was de positie van vrouwen in Mozambique en in Nederland rond echtscheiding, gezag en alimentatie. Romée Lubbers heeft een impressie opgetekend van haar gesprekken met Osvalda Joana.

k ontmoette Osvalda voor het eerst in een veel te druk en luidruchtig restaurant, maar dat deerde amper, want we hebben uitvoerig en intensief over onze ervaringen met het Nederlandse en Mozambikaanse familierecht gesproken. Wat mij het meest is bijgebleven, is dat Mozambique, als vroegere Portugese kolonie, beschikt over een rechtssysteem dat is gebaseerd op het Portugese recht en dus op het oude Romeinse recht, net als de rechtssystemen van het Europese vasteland. Qua systeem bestaat er dus een forse overeenkomst.

In Mozambique leven echter veel mensen in familieverbanden die niet gebaseerd zijn op het officiële juridische systeem, dat wil zeggen niet op een burgerlijk huwelijk. Officieel is bigamie niet toegestaan, maar veel mannen hebben nog steeds meerdere vrouwen en dus ook kinderen bij meerdere vrouwen. In Nederland is dit anders. Het hebben van meerdere vrouwen tegelijkertijd komt eigenlijk nooit voor. Wel heeft het burgerlijk huwelijk aan betekenis ingeboet en worden er veel kinderen buiten een huwelijk geboren. Maar dan toch meestal in een situatie die erg op het huwelijk lijkt.

Het Nederlandse familierecht is de afgelopen jaren ingrijpend vernieuwd en aangepast aan de relatieontwikkelingen van de laatste tientallen jaren. Er wordt inmiddels weinig onderscheid meer gemaakt tussen kinderen die uit een huwelijk worden geboren en kinderen die uit een andere relatie worden geboren, maar de huidige wetgeving is het resultaat van een geheel andere relatieontwikkeling dan die in Mozambique. Daar is het cultureel en historisch al veel langer gewoon om kinderen buiten het huwelijk te krijgen. De Mozambikaanse wetgeving heeft kinderen geboren uit verschillende typen relaties dan ook al veel langer gelijkgeschakeld en is er juist op gericht om die verschillende kinderen bescherming te bieden.

Een ander programmaonderdeel op het Leven Jaarboek was de presentatie van de twee Amsterdamse brandweermannen die al lange tijd met de brandweer in Beira samenwerken. Zij vertelden over hun ervaringen aan de hang van videobeelden. In de zaal was iemand aanwezig die bij de verzekeringsmaatschappij Univé werkt en zo enthousiast was over hun project dat hij de brandweerlieden inmiddels heeft uitgenodigd om een presentatie te geven aan het bestuur. Hopelijk leidt dit tot sponsering voor dit unieke samenwerkingsproject.

Zoals ik het van Osvalda begrepen heb, zet het recht in Mozambique het belang van de kinderen centraal, misschien zelfs centraler dan het Nederlandse recht doet. Dit bleek onder andere uit de casus die Osvalda mij voorlegde. De rechter bepaalde in die zaak dat de moeder en haar kinderen in het huis van de vader konden wonen, omdat dit voor de verdere verzorging en opvoeding van de kinderen door de moeder het beste was. De rechter bepaalde bovendien dat de moeder en haar kinderen konden leven van de opbrengst van dat gedeelte van het huis dat aan derden verhuurd was. In Nederland zou een rechter een dergelijke beslissing in het belang van de kinderen niet kunnen nemen wanneer het huis uitsluitend eigendom is van de vader. In Nederland zouden de moeder en haar kinderen voor een woning doorverwezen worden naar de Stedelijke Woningdienst en zou de moeder voor het levensonderhoud van de kinderen aangewezen zijn op alimentatie.

De mondiale vrouwenmars 2000, mede georganiseerd door Muleide

Osvalda is in Mozambique nauw betrokken bij Muleide, een vrouwenorganisatie voor juridische assistentie. Muleide probeert vrouwen zoveel mogelijk te wijzen op de rechten die zij op basis van de bestaande wetgeving hebben en die rechten ook voor vrouwen toegankelijk en bereikbaar te maken. Er is geen systeem van gefinancierde rechtsbijstand (pro deo systeem met eigen bijdragen) en ook de infrastructuur is niet van dien aard dat vrouwen gemakkelijk op de hoogte komen van hun rechten en de mogelijkheden die er al zijn.

In Nederland zal een rechter zich niet zo gauw inlaten met een politiek getinte of actiegerichte organisatie, maar ik vind het niet meer dan terecht dat Osvalda zich als vrouwelijke rechter, dus als vrouw die wel van de rechten van vrouwen op de hoogte is, inzet voor de verbetering van de juridische positie van vrouwen. Per slot van rekening heeft zij als rechter de taak de rechten die vrouwen op dit moment al hebben in Mozambique, daadwerkelijk via haar beslissingen vorm te geven. Osvalda Joana brengt zowel als rechter als lid van Muleide de theorie in praktijk.