Al degenen die hun jeugd hebben opgeofferd aan de bevrijdingsstrijd in Zuid-Afrika - als soldaten van het ANC-leger Umkhonto weSizwe (MK) of het PAC-leger Apla, als binnenlandse verzetsstrijders of als ballingen -, hebben wel een of ander persoonlijk trauma opgelopen. Ze hebben moeten zoeken naar een nieuwe reden voor hun bestaan. Yazir Henry, tegenwoordig coördinator van het Westkaap Actietour Project en destijds MK-commissar, heeft als een van de velen zijn land als jonge tiener verlaten om een militaire training te ondergaan. Hij en zijn lotgenoten hebben martelingen en gevangenschap overleefd. Na hun vrijlating viel hun echter geen vreedzame thuiskomst ten deel, maar kampten ze met werkloosheid en aanpassingsproblemen.

Yazir Henry [Foto: Sasa Kralj/ Trace Images]

Het is nu negen jaar geleden dat het verbod op bevrijdingsbewegingen als het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), het Pan-Afrikanistisch Congres (PAC) en de Azania Volksorganisatie (Azapo) werd opgeheven. De toestand waarin de toenmalige manschappen, ooit hecht vereend in de struggle, vandaag de dag verkeren, loopt sterk uiteen. Gemeten naar hun economische, maatschappelijke en politieke macht omvatten zij het hele spectrum, van zwarte zakenlieden wonend in duurdere huizen of politici die de scepter zwaaien in het parlement, tot dakloze bedelaars en aan de drank geraakte drop-outs - tot en met een enkeling die zijn heil zelfs heeft gezocht in de misdaad.

Er is weinig of geen institutionele ondersteuning voor de voormalige vrijheidsstrijders, en wijdverbreid zijn de desillusie en de woede. Ze voelen zich in de steek gelaten door hun leiders, van wie velen tegenwoordig toonaangevende posities in de regering bekleden. Soldaten van de bevrijdingslegers kregen in 1994 de kans toe te treden tot het bestaande leger, dat bezig was zichzelf om te vormen tot de Zuid-Afrikaanse Nationale Defensiemacht (SANDF).

Maar, zo vertelt Henry, dat proces ging met veel problemen gepaard. Hij zegt dat de soldaten niet goed werden voorgelicht over de aanmeldingsprocedure. Sommigen die een aanvraag hebben ingediend, zijn nog steeds in afwachting van plaatsing op het officiële personenregister van de MK, en velen die zijn toegetreden tot de SANDF hebben het leger alweer ontgoocheld verlaten. Veel verloren daarmee hun kans op toetreding of deelname aan het demobilisatieprogramma.

Repatrianten konden na terugkeer een beroep doen op de Nationale Coördinatiecommissie voor Repatriëring van Zuid-Afrikaanse Ballingen, bestaande uit vertegenwoordigers van bevrijdingsbewegingen en godsdienstige groeperingen. Deze heeft ontvangstcentra ingericht en gezorgd voor begeleiding, onderdak en uitkering van toelagen.

Maar het officiële terugkeerprogramma was van korte duur. De oorspronkelijk geplande zes maanden bleken veel te kort. Bovendien kwamen er beschuldigingen van wanbeheer, waarop de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR zijn subsidie introk en het programma in elkaar zakte.

Sindsdien ligt de verantwoordelijkheid bij de voormalige MK-strijders en ballingen zelf, om met een beetje hulp van niet-gouvernementele organisaties hun leven weer op orde te krijgen, en een plaats te vinden in het nieuwe Zuid-Afrika - dat mede dankzij henzelf tot stand is gekomen.

En toch heeft een klein aantal ex-strijders en ballingen, zonder te kunnen terugvallen op een politieke, militaire of academische positie, de kracht weten te vinden om weer iets van hun leven te maken. Een voorbeeld vormen de acht voormalige comrades van MK die tezamen het Westkaap Actietour Project hebben opgezet. Deelnemers worden in Kaapstad meegenomen naar townships, en wel speciaal naar gebieden en gemeenschappen die nauwe historische banden hebben met de strijd.

In de woorden van Henry: "Wij kwamen tot het besef, dat wij niet verstrikt wilden raken in een spiraal van negativisme. Wij hebben veel gepraat over de vraag, hoe wij aan onze ervaringen en ons leven een nieuwe draai konden geven. Hoe wij ons konden aanpassen aan onze nieuwe omgeving en tegelijkertijd een bijdrage konden leveren aan de maatschappij. Zo kwamen wij op het idee van een initiatief dat een bijdrage zou leveren aan de vrede: door mensen mee te nemen naar de omgeving waar wij wonen, en zo een dialoog op gang te brengen. Anders dan bij een willekeurige sightseeing-tour krijgen de mensen hier de kans werkelijke ervaringen op te doen."

Het gaat de ex-MK'ers niet alleen om de verdiensten. De excursies geven het leven weer een doel, "een reden om 's morgens je bed uit te komen", zegt Henry. Wat de groep gedurende het op poten zetten van het Westkaap Actietour Project gaande heeft gehouden, was de hoop. Meer hadden zij aanvankelijk niet om zich door te laten leiden. Toen zij eenmaal wisten wat zij wilden doen, hebben ze geprobeerd geld te vinden. Allerlei baantjes zorgden voor het startkapitaal. Nu, bijna twee jaar later, kan het project zich nog steeds geen eigen voertuig veroorloven; dat moet voor elke excursie gehuurd worden.

De deelnemers aan de tours krijgen een groepswandeling voorgeschoteld door straten die misschien nog maar tien jaar geleden het toneel waren van gewelddadige botsingen tussen bewoners, soms zelfs scholieren, en politie of leger. Tijdens zo'n wandeling vertellen Henry en de andere gidsen wat zijzelf hebben meegemaakt op dit gebied, en geven zij antwoord op vragen. Er wordt gestopt op plaatsen waar kameraden zijn gesneuveld; om ze te eren en te herdenken worden hun namen opgesomd en wordt een korte stilte in acht genomen.

Sinds de groep hiermee begonnen is, hebben deze plekken ook voor de bewoners meer betekenis gekregen; het geeft hun een nieuwe blik op hun omgeving. En voor de bezoekers blijven de strijd, de mensen, de plaatsen niet langer een nieuwsbericht van ver weg. De gevallenen komen tot leven in de harten en geesten van mensen uit alle delen van de wereld. De erkenning van hun rol bij de vorming van een nieuwe, democratische rechtsorde in Zuid-Afrika maakt dat hun offer niet tevergeefs is geweest.

Dit laatste aspect is met name belangrijk voor families die een kind hebben verloren wiens dood nooit officieel is bevestigd. Een deel van hun trauma kwam voort uit de schijnbare zinloosheid van hun offer, dat immers niet werd erkend. Komen er nu bezoekers bij hen thuis, dan kunnen ze over het gebeurde praten - met mensen die er graag over willen horen. Dit maakt deel uit van een proces van verwerking.

"Onze excursies hebben een bepaalde uitwerking op de bezoekers en de bewoners, maar zij vormen ook een onderdeel van ons eigen verwerkingsproces", aldus Henry. "Wij zien helderder dat wat wij hebben doorgemaakt, de moeite waard is geweest - en dat wij daaraan een vervolg kunnen geven met dit vredesinitiatief."

Hij was nauwelijks zestien, toen hij het land uit ging voor een militaire opleiding in Angola en de Sovjetunie. Tegen de tijd dat hij achttien was, had hij het gebracht tot officier, verantwoordelijk voor het opleiden van anderen. Op zijn twintigste was hij terug in Zuid-Afrika en zat hij gevangen op beschuldiging van terrorisme en hoogverraad. Toen hij het land uit ging, had hij niet veel meer dan lagere school. In 1990 hoorde hij bij de tweede groep politieke gevangenen die werden vrijgelaten. Hij slaagde er toen alsnog in het toelatingsexamen voor de universiteit te halen, waar hij een studie in de sociale wetenschappen heeft afgerond.

De jaren na zijn vrijlating waren, in Henry's eigen woorden, "één grote nachtmerrie". Hij was voortdurend op de vlucht - voor zijn voormalige kameraden. Het werd hem uiteindelijk allemaal te veel en op het randje van een zenuwinstorting besloot hij zijn verhaal te doen voor de Waarheids- en Verzoeningscommissie. Hij vertelde hoe de veiligheidsdienst hem had gemarteld en had gedreigd zijn familie te vermoorden, als hij niet vertelde waar een bepaalde kameraad zich ophield. Vlak voor zijn vrijlating hebben ze het feit dat deze man niet meer leefde, gebruikt om het gerucht te verspreiden dat Henry was overgelopen en een informant, oftewel askari, was geworden.

"Toen ik uit de gevangenis kwam, was ik ervan overtuigd dat ik op de lijst stond om om zeep geholpen te worden. Ik vreesde voor mijn leven en wantrouwde iedereen", zegt Henry. "Het spreken voor de Commissie was een wanhoopsdaad, maar het betekende gelukkig ook een keerpunt voor mij. Ik kon praten over het gebeurde. Een deur die had dichtgezeten in mijzelf, ging open. Ik kon weer voelen."

Gaandeweg lukte het hen de woede en de hulpeloosheid achter zich te laten en te gaan zoeken van oplossingen, zonder anderen de schuld te geven van hun toestand, vertelt Henry. "Wij realiseerden ons, dat wij de hand in eigen boezem konden steken en van een probleem een uitdaging konden maken. Een van de mooiste dingen is kameraden die alle hoop verloren hadden en met zelfmoordplannen rondliepen, weer hand in hand rond een kampvuur te zien dansen en zingen", voegt hij toe.

Nu pas wordt een begin gemaakt met de verwerking van het psychische trauma. Maar naar boven brengen en hanteren daarvan is een langzaam en pijnlijk proces. Velen hebben anti-depressiva nodig om de dag door te komen. Veel psychische schade bleef in het begin onopgemerkt. Toen de strijders naar Zuid-Afrika terugkeerden, ging de meeste aandacht immers uit naar het pure overleven. Huisvesting, eten, werk, het terugvinden van de familie: dat was allemaal van directer belang.

Henry: "De mensen spreken over de verandering, de vrede als over een wonder. Maar dat wonder kan alleen bestaan als wij elkaar respecteren als menselijke wezens. Wij moeten het wonder máken, niet alleen er over praten. De vrede in de Westkaap, zoals ik het ervaar, blijft een onbehaaglijke vrede. De ongelijkheid wordt niet aangepakt, de armoede neemt toe en de misdaad is uit de hand gelopen. Je zou kunnen zeggen dat wij verwikkeld zijn in een low intensity war. Ik moet er niet aan denken dat wij zouden terugglijden naar een conflict. Maar om dat te voorkomen, moeten wij iets positiefs ondernemen om de vrede te versterken en te consolideren."

Henry hoopt dat het Westkaap Actietour Project dit proces kan bevorderen, door mensen met verschillende culturele achtergronden de gelegenheid te bieden om na te denken over deze kwesties - en vervolgens iets concreets te ondernemen ter bevordering van de verzoening en het onderlinge begrip.

"Als wij de doden herdenken, is dat niet om in het verleden te blijven hangen. Het is gericht op de toekomst; wij willen laten zien dat wij dankbaar zijn voor hun waardevolle daden. Zolang wij diep in ons hart geloven dat de strijd niet voor niets is geweest, maken wij deze waardevol."

Het Westkaap Actietour Project (WCAT) biedt bezoekers excursies van een halve dag en van een hele dag; overnachting in een township is ook mogelijk. De prijzen zijn tussen 160 en 400 rand.
Het adres:

2 Roeland Street,
2-3 9th Floor
Ruskin House
Kaapstad.
Tel. 00-27-21 4611371
Fax: 00-27-21 4614387
Mobiel: 00-27-83 6794890
E-mail: wcat@iafrica.com