Sangoma Gladys Sibisa leest de botjes [ Foto: © Eric Miller/iAfrika Photos ]

   Er zijn op dit moment 350.000 praktiserende sangoma's, traditionele genezers, in Zuid-Afrika, tegen 29.000 westers geschoolde artsen. De vergelijking toont hoe bloeiend de traditionele geneeskunst is. Sangoma's worden geraadpleegd door mensen van alle rangen en standen, ook door prominenten uit de politiek en het maatschappelijk leven. Een bedevaartsplaats is de Mtouleng-grot in de Vrijstaat. Sangoma's-in-opleiding en patiënten worden er door hun voorouders naartoe gestuurd.

Stralend van vreugde staat Mary Tshoboza haar dankbaarheid uit te zingen voor haar mooiste en kostbaarste bezit: haar dochtertje Sarah, dat ze stevig op haar rug gebonden meedraagt. Mary, een vrouw van 35, is naar deze afgelegen plek in de bergen gekomen om er Sarah's geboorte te vieren. Zij gelooft dat ze de geboorte te danken had aan een wonder nadat ze, twee jaar geleden, de gewijde grot had bezocht; onvruchtbaar, maar in de hoop te worden genezen en ooit moeder te worden.

Mary's bedevaart van Soweto bij Johannesburg naar de Mtouleng-grot in de Vrijstaat was ingegeven door een droom. Haar man had haar verlaten omdat ze geen kinderen had gebaard. Ze wist dat haar eigen verlangen om moeder te worden haar zou blijven achtervolgen - tenzij ze de stem in haar droom zou gehoorzamen en vertrouwen. 'In mijn slaap zag ik een enorme grot. Een stem zei dat ik daarnaartoe moest als ik zwanger wilde worden. Ik vertelde dit aan mijn tante en toen ik haar de grot beschreef, zei ze dat ze die plek kende. Ze was er ooit ziek naartoe gegaan om te worden genezen en beloofde mij ernaartoe te brengen.'

De twee ondernamen de reis en vervuld van hoop was Mary de grot binnengegaan. Op aanwijzing van daar verblijvende sangoma's dronk ze een mengsel van bronwater en klei uit een speciale plek in de grot, wreef ze haar lijf in met klei en bad ze tot de voorouders haar te zegenen met een kind. Ze keerde terug naar Soweto en raakte al gauw in verwachting, twee maanden nadat ze haar vriend had ontmoet. 'Dat was gewoon een spel', lacht ze. 'Hij ging ervandoor toen ik vijf maanden zwanger was, maar dat kan me niets schelen: ik ben zo blij met mijn kind.'

Mary weet zó zeker dat haar zwangerschap mogelijk was dankzij het ritueel dat ze bij de grot uitvoerde, dat ze nu haar kinderloze zus Francina van 38 heeft meegebracht voor dezelfde behandeling. Ze brengen het weekeinde door bij de grot en Mary loodst haar zuster door de rituelen met water en klei. 'Dit is veel goedkoper dan een sangoma een paar honderd rand betalen - dit is gratis', zegt Mary. Voor ze weggaan, zullen ze plastic flessen vullen met gewijd water om mee naar huis te nemen.

Mary en Francina zijn maar twee van de honderden mensen die de grot bezoeken, voor genezing van onvruchtbaarheid of ziekte, voor gebed of viering - of om traditioneel genezer te worden. De grot is een kolossaal, vierhonderd meter brede en veertig meter diepe holte onder een halvemaanvormig uitsteeksel. Het zandstenen plafond is bij de opening ten minste drie meter hoog en loopt in een boog omlaag naar het eind van de grot 'waar de voorouders wonen'. Kleine nissen in de rots vormen speciale altaren voor verschillende gebeden en verzoeken.

	Een deel van de Mtouleng-grot. De hele grot is vijf maal zo groot [ Foto: © Eric Miller/iAfrika Photos ]

De grot staat bekend als sangoma-universiteit, en als gewijde plek van de voorouders. Veel sangoma's in opleiding - de hele opleiding kan wel tien jaar duren - vertellen dat ze door hun voorouders geroepen worden naar de grot te gaan. Daar ontvangen ze een deel van hun onderwijs, onder rechtstreekse leiding van hun voorouders en soms ook van andere traditionele genezers bij de grot. Dezen helpen om hun intuïtie en gevoeligheid voor de wereld van de geesten te ontwikkelen, zodat ze leren communiceren met hun voorouders. Ze leren ook over geneeskrachtige kruiden en hoe deze voor te schrijven. Soms onthullen de voorouders een 'specialisme': een geheime geneeswijze voor een bepaalde ziekte met behulp van geneeskrachtige planten.

De studenten blijven soms een paar maanden in de grot, of tot hun voorouders ze vertellen dat ze weer kunnen gaan. Vanaf dat moment worden ze erkend als echte sangoma's met het recht patiënten te behandelen en alle onderscheidingstekenen en versierselen, van witte kralen voorzien, van de traditionele genezers te dragen.

Sangoma's stellen niet alleen vast waarom een patiënt ziek is, maar ook wie daarvan de oorzaak kan zijn

Veel mensen, zowel op het platteland als in de stad, stellen vertrouwen in traditionele genezers, omdat deze zelf deel uitmaken van hun religieuze wereld. Dat heeft invloed op de manier waarop ze naar ziekte kijken. Sangoma's behandelen niet louter de kwaal, ze behandelen de zieke mens, waarbij ze rekening houden met diens fysieke, geestelijke en spirituele staat en met zijn relaties met andere mensen binnen de gemeenschap. In de traditionele visie worden ziekten en kwalen beschouwd als een fysiek signaal dat een persoon niet in harmonie is met zijn sociale omgeving. De oorzaak van de kwaal kan natuurlijk, maar ook bovennatuurlijk zijn, Sangoma's stellen niet alleen vast waarom een patiënt ziek is, maar ook wie daar de oorzaak van kan zijn. Stel dat de patiënt een taboe heeft doorbroken, dan moet er misschien, om de ziekte te laten verdwijnen, een voorouder worden gesust. In veel gevallen zal een patiënt zich tot een westers geschoolde arts wenden voor de behandeling van de symptomen, maar naar een traditionele genezer gaan om achter de oorzaak van de ziekte te komen. Volgens een verslag in het South African Medical Journal worden sangoma's geraadpleegd door tachtig procent van alle patiënten, al dan niet in combinatie met behandeling in een kliniek of een ziekenhuis.

William Maloka, een traditionele genezer die om de zoveel maanden naar de Mtouleng-grot gaat, zegt: 'Het zijn meest oudere mensen die zich op traditionele genezers verlaten als ze ziek zijn of problemen hebben. Jongeren zijn vaak huiverig om ons te raadplegen, meestal uit angst, omdat ze hebben gehoord over hekserij. Maar als ze het verschil kennen, of naar een genezer zijn verwezen door iemand die ze vertrouwen, komen ze wel.' Sommige gerespecteerde genezers hebben meer dan honderd patiënten per dag. Hoewel Maloka nog maar 21 jaar oud is, heeft hij al een bloeiende praktijk opgebouwd in zijn huis in Sebokeng bij Johannesburg. 'De mensen beoordelen je op je succes bij het genezen van patiënten', zegt hij. Hij is al sangoma vanaf zijn negende. De eerste keer dat zijn moeder, zelf een traditioneel genezeres, hem meenam naar de grot, droomde hij dat hij de met kralen bestikte versierselen van een sangoma droeg. Hij werd ziek en genas zichzelf met kruiden die hijzelf had geplukt, zijn intuïtie volgend. Anderen herkenden zijn roeping en na een korte opleiding werd hij erkend als volbloed sangoma en stroomden de mensen toe om door hem te worden genezen.

	Sangoma William Maloka heeft een bloeiende praktijk in Sebokeng [ Foto: © Eric Miller/iAfrika Photos ]

Maloka is een van de vele traditionele genezers die lange afstanden afleggen om naar de grot te gaan, daarmee gehoorzamend aan zijn voorouders. 'Als ik geen gehoor geef aan hun oproep, die in een droom kan komen of zelfs als een sterk gevoel, weet ik dat ik zal verzwakken en mijn vermogens zal verliezen. Zelfs als ik geen geld heb om de instructie op te volgen, moet ik daarop vertrouwen, wetend dat zij op een of andere manier daarvoor zullen zorgen', zegt hij.

Sangoma's als Maloka zie je vaak het kronkelende pad naar de grot op gaan, maar ze zijn niet de enige geregelde bezoekers. In de weekeinden ondernemen heel veel mensen, soms van een kerkgenootschap, een bedevaart naar de gewijde plaats. Lucy Tshabalala, die al bijna twee maanden bij de grot woont, al lerend over haar roeping, loodst nieuwkomers naar een ruw stuk rots dat dienst doet als natuurlijk altaar. Iedereen steekt hier een kaars op en begroet de voorouders. Voor Tshabalala en voor vele anderen die naar de grot komen is het niet strijdig om zowel tot hun voorouders als tot een christelijke god te bidden. Ze hebben het traditionele en het christelijke geloof tot één geheel gemaakt en hun rituelen en ceremonies omvatten beide. Maar hier, diep achterin het lage gedeelte van de grot, komen de meesten om de stemmen van hun voorouders te horen. De rots heeft een inspringend gedeelte; op die plek leg je je volgens Tshabalala te slapen 'om de antwoorden van de voorouders te kunnen horen. Daar spreken ze je in je dromen toe, om je te laten zien wat je moet doen.'

Maar aan slapen denkt niemand, nu de zon achter de berg zakt en de grote schaduw van de uitstekende rots over de rivier in de vallei valt. In de rust van de schemering beginnen de voorbereidselen voor het avondmaal en voor een nacht van zingen, dansen en religieuze rituelen. Overal in de grot gloeien vuurtjes en de mensen kruipen dichter op elkaar in reactie op de nachtelijke kilte. Een krachtig ritme van trommels vult de grot en hult je in zijn echo. Hier en daar zitten zingende groepjes mensen bij elkaar; reusachtige schaduwen dansen op over het zandstenen plafond boven de figuren die bewegen in de oranje gloed.

De 52-jarige Gladys Sibisa, een sangoma die zóveel tijd bij de grot doorbrengt dat ze die haar 'thuis' noemt, zit wat afgezonderd van het gewoel op haar hurken en opent een rood make-upkoffertje. Zorgvuldig haalt ze alles eruit; ze laat ons zakjes met kruiden zien en een handvol afgesleten botjes en kaurischelpen. Ze pakt een met kralen versierde fles snuif, snuift daaruit één keer door beide neusgaten, doet een beetje over de botjes en blaast erover. Vervolgens spreidt ze met een eeuwenoud gebaar haar handen open en werpt de botjes voor zich neer. 'Uit de manier waarop de botjes neerkomen, kan ik bepaalde dingen aflezen. Ook mijn voorouders vertellen me wat er moet gebeuren. Maar om die te kunnen horen, heb ik wel stilte nodig', legt ze uit. Sibisa pakt de schapen- en geitenkootjes, de schelpen, de medicijnen en haar snuif weer bij elkaar en vertrekt breeduit gapend naar haar nachtverblijf om te gaan slapen - en dromen.

Uiteindelijk zwijgen de trommels, de vuren doven uit tot smeulende as en voor iedereen wordt het tijd om te gaan slapen. Maar niet voor lang. In de vroege ochtenduren begint het getrommel opnieuw. Nu zijn het mensen van een kerk die gekomen zijn om ouderlingen in te wijden. Hun ritueel duurt tot ver na zonsopgang. Elk geluid weerkaatst in de stilte van de vallei beneden, waarbij de geluiden van religieuze ceremonieën zich aangenaam vermengen met die van de gewone ochtendkarweitjes.

Degenen die huiswaarts keren, geloven dat de voorouders van de gewijde grot hun smeekbeden hebben verhoord en hun noden zullen lenigen. Wat ze meenemen naar huis is een gevoel van hernieuwde kracht en misschien het gevoel dat ze zijn genezen - en niet te vergeten hun flessen met gewijd water. Voor degenen die blijven, kondigt de zonsopgang een volgende dag aan waarin ze verder zullen leren van de geesten van de gewijde grot.