Is homoseksualiteit Afrikaans? Als je Mugabe, Nujoma en sommige andere Afrikanen moet geloven, betreft het hier weer een verfoeilijke westerse introductie. Toch zijn er veel aanwijzingen dat homoseksualiteit ook in Afrika zo oud is als de mensheid. De straffen, die komen wel uit het Westen.

homofeest in nachtclub in Kaapstad [ Foto: © Rodger Bosch/iAfrika Photos ]

Het is maar zeer de vraag of het beeld dat homoseksualiteit on-Afrikaans is klopt. Al op muurschilderingen die de San, de Bosjesmannen, tweeduizend jaar geleden maakten, zijn copulerende mannen te zien. Antropologen, bijvoorbeeld in Zimbabwe, beschrijven verschillende vormen van seksueel contact tussen mannen in de prekoloniale tijd. Zo beweren experts op het gebied van het Shona-gewoonterecht dat verhoudingen tussen mannen onderling zeker voorkwamen. Bij sommige groepen werd van jongens juist verwacht dat zij tijdens de puberteit met andere jongens experimenteerden. Vooral in krijgsculturen trof je seksuele relaties tussen mannen. Van een van de bekendste Afrikaanse krijgsheren, Shaka Zulu, heeft de antropoloog Max Gluckman beweerd dat hij 'latent homofiel' was.

Over zulke relaties tussen vrouwen onderling is minder bekend. Er is wel geschreven over de al lang bestaande seksuele contacten tussen mummies en babies in Lesotho, vrouwen die een verhouding hebben waarbij de een (de moeder) de ander beschermt. Ook zijn er gevallen bekend van vrouwen die binnen een polygaam huwelijk onderling verhoudingen ontwikkelden. De traditionele samenleving, gericht op voortplanting en familiebanden, keurde dit niet goed, maar stond het vaak wel oogluikend toe.

Over de seksuele kant van vrouwenhuwelijken zoals die bijvoorbeeld voorkomen bij de Lovedu, een stam in het noorden van Zuid-Afrika, is weinig geschreven. Hier is een partner wel verantwoordelijk voor het huishouden, het baren van kinderen en de oogst, maar waarschijnlijk niet voor andere 'huwelijkse plichten'.

Rooms-Hollands recht

Pas met de kolonisatie kregen homoseksuele handelingen een duidelijk stempel van afkeuring. De VOC'ers die in de zeventiende eeuw in de Kaap landden, namen ook het Rooms-Hollands recht met zich mee, een stelsel dat nog steeds de basis vormt voor het recht van Zuid-Afrika, Namibië, Zimbabwe en Lesotho.
Het Rooms-Hollands recht brandmerkt sodomie en andere 'onnatuurlijke handelingen' als misdrijven en suggereert de volgende straffen: "Sommige sodomieten worden levend in de as verbrand. Anderen krijgen een mildere straf en worden eerst met het koord gestraft en dan in de as verbrand. Ook kunnen zij in de gevangenis verdronken worden in een bak met water." Als variatie op deze straffen werden in de vroege achttiende eeuw een paar matrozen die sodomie gepleegd hadden in de Tafelbaai verdronken.

Het feit dat aanklachten van sodomie al in de eerste koloniale rechtbankverslagen voorkomen, laat zien dat er eerder sprake was van een gevestigde praktijk dan van perverse invloeden van de kolonisator. In 1921 getuigde een stamhoofd in het tegenwoordige Zimbabwe bijvoorbeeld dat volgens de lokale gewoonte de straf voor sodomie een boete van een rund was. Overspel, daarentegen, kostte de overtreder al elf runderen. Een Ndebele die in dezelfde periode van onnatuurlijke handelingen beschuldigd werd, zei zelfs: "Ik beken, want ik wist niet dat dit een misdaad was."

Toch bracht de koloniale tijd ook op dit gebied grote veranderingen. Met de industrialisatie, de mijnindustrie en de verstedelijking ontstond een wereld los van de traditionele rollenpatronen. De 'mijnhuwelijken' tussen mannen zijn er een voorbeeld van. Veel oudere trekarbeiders hadden een nieuweling als 'mijnvrouw', ngotshana, die huishoudelijke taken verrichtte en beschikbaar was voor seks. De huwelijken waren eerder gebaseerd op machtsverhoudingen dan op liefde. De Europese opzichters in Zimbabwe, Zambia en Zuid-Afrika stonden dit oogluikend toe: de relaties droegen bij aan de stabiliteit en dus aan de productiviteit.

Na de onafhankelijkheid bleken veel Afrikaanse landen roomser dan de kolonisatoren. Terwijl de Europeanen sodomie, onnatuurlijke handelingen en de Engelse pendant buggery uit de wetboeken van strafrecht schrapten, bleven de meeste landen in Zuidelijk Afrika zich aan de oude regels houden, hoewel moderner gestraft. De 'on-Afrikaanse praktijken' worden zo nog met westerse wetgeving bestreden. Dat de meeste landen in Zuidelijk Afrika allerlei non-discriminatieverdragen hebben ondertekend, lijkt niet van belang. Een klein lichtpuntje zijn de ontwikkelingen in Zuid-Afrika. Onder druk van actiegroepen, dertienduizend handtekeningen en een aanbevelingsbrief van Desmond Tutu - die onder andere daarvoor in mei tijdens zijn bezoek aan Nederland door het COC gehuldigd werd - besloot de wetgever om discriminatie op basis van seksuele oriëntatie in de grondwet te verbieden. Het is het eerste land ter wereld met zo'n bepaling.

Toch bedekt in Zuid-Afrika deze moderne wetgeving ook nog een hele laag verouderde regels. Zo is er het verbod op sodomie en gezamenlijke masturbatie, op basis waarvan in de periode 1990-1994 nog 1383 mensen vervolgd en 930 mensen veroordeeld werden. En in een zaak tussen twee volwassen gevangenen die vrijwillig seks hadden, besloot de Zuid-Afrikaanse rechter in 1997 toch nog tot het opleggen van een boete. Hij haalde daarbij het Rooms-Hollands recht en het misdrijf van de Onkuysheyd tegen Natuur aan.

Barbara Oomen werkt bij het Van Vollenhoven Instituut in Leiden
en doet onderzoek naar recht en bestuur in Zuid-Afrika