|
|
 |
Opbouw van de rechtsstaat door Elma Doeleman
In hoeverre is Mozambique erin geslaagd in de twaalf jaar na beeïndiging van de burgeroorlog een democratische staatsorde te garanderen? Op het eerste gezicht zijn er goede vorderingen gemaakt.
Er is politieke ruimte gecreëerd voor de vorming van alternatieve partijen, onafhankelijke organisaties, burgerinitiatieven, onafhankelijke media. Toch blijft de staat erg gecentraliseerd en ligt de effectieve politieke macht bij de uitvoerende macht en niet bij het parlement. Vrijwel alle wetsvoorstellen die aan het parlement zijn voorgelegd komen van de regering, die in handen is van Frelimo. Aangezien die partij ook de meerderheid in het parlement heeft, is er in de praktijk nauwelijks sprake van een controlerende functie van deze institutie.
 | | Ética’s voorzitter Abdul Carimo |
Volgens een onderzoek van de anti-corruptie NGO ‘Ética Moçambique’, in samenwerking met Transparency International, zijn er fundamentele zwakheden in het staatsapparaat. Zo is er geen wettelijke garantie dat ambtenaren politiek onafhankelijk zijn, integendeel, je kunt alleen hogerop komen als je lid bent van de regeringspartij. Ook is er geen regeling over banden van parlementariërs met de zakenwereld.
Afgevaardigden kunnen zonder probleem zitting hebben in het bestuur van een bedrijf en voor diens belang lobbyen. Ze zijn niet verplicht zulke nevenbaantjes te melden. Ministers zijn wel verplicht hun bezittingen en aandelen officieel op te geven, maar de melding is niet openbaar en dus niet te controleren.
Het onderzoek stelt vragen bij de onafhankelijkheid van de Nationale Verkiezings Commissie (CNE). De leden worden aangewezen door de politieke partijen op basis van hun percentage in het parlement. Maar deskundigen zeggen dat deze manier van samenstellen van de CNE ertoe heeft geleid dat de Commissie partijbelangen in haar hart toelaat, waar ze juist tegen beschermd zou moeten worden.
Ética’s voorzitter, Abdul Carimo, vindt dat corruptie in Mozambique zo’n hoge vlucht heeft genomen, dat de strijd ertegen vergelijkbaar is met “een nieuwe onafhankelijksoorlog”. Goede wetten zijn hierbij niet voldoende, als er geen institutionele capaciteit is om die wetten ook te implementeren. En daar zit een formidabel probleem: het land heeft nog lang niet genoeg afgestudeerde juristen om het justitieel apparaat goed te laten functioneren.
Daarnaast is de relatie tussen het openbaar ministerie en de politie (die onder Binnenlandse Zaken valt) belabberd. De twee entiteiten opereren doorgaans los van elkaar, vaak ook tegen elkaar in, en er heerst een groot onderling wantrouwen.
 | | Nyimpine Chissano |
Een voorbeeld: begin mei van dit jaar verliet de moordenaar van anti-corruptie journalist Carlos Cardoso, Anibalzinho, de best beschermde gevangenis van het land, waar hij een straf van 28 jaar uitzat. De dag na zijn ontsnapping zou hij moeten getuigen in een tweede zaak rondom de Cardoso-moord, waarin als verdachte onder anderen Nyimpine Chissano, de oudste zoon van de president, moest voorkomen.
De omstandigheden van zijn vlucht zijn zeer verdacht. Hij verdween na het dagelijkse zonnebad, waar alle gevangenen recht op hebben. Het interne camerasysteem was buiten werking gezet en de vijf politiehonden die het terrein bewaakten waren tijdelijk teruggetrokken. De rode Mazda die die dag op het gevangenisterrein stond, en verdween rond de tijd dat Anibalzinho de benen nam, zou behoren aan een bekende advocaat, die al jaren adviseur van de minister van Binnenlandse Zaken is en tot voor kort de verdediger van Nyimpine Chissano.
Enige uren na zijn vlucht, toen Isabel Rupia, hoofd van de anticorruptie-eenheid van de Procureur-Generaal, ervan hoorde, gaf ze opdracht aan de politie om haar vijf agenten te sturen, waarmee ze vervolgens zelf hals over kop een mogelijk spoor van de ontsnapte volgde tot aan de grens met Swaziland. Ze informeerde de leiding van de politie niet over het doel van de zoektocht. Politiecommandant Miguel dos Santos brieste later in de pers zijn woede over deze ondermijning van zijn autoriteit, maar Rupia’s actie was duidelijk ingegeven door wantrouwen.
Rupia staat bekend als een integere en dappere vrouw die zich niet laat stoppen door doodsbedreigingen in haar strijd tegen de corruptie.
Bijna twee weken na zijn ontsnapping werd Anibalzinho door Interpol aangehouden op een vliegveld in Canada met een vals paspoort op zak. Er rijzen veel vragen: Wie heeft het camerasysteem en de hondenbrigade uitgeschakeld? Wie heeft voor dat valse paspoort gezorgd? Wie heeft zijn ticket betaald? Wie heeft hem geholpen het land uit te komen?
Het was de tweede keer dat Anibalzinho uit deze gevangenis ontsnapte. De eerste keer was tijdens het proces tegen hem en vijf medeverdachten in de Cardoso-zaak, waarbij hij vlak voor aanvang van het proces verdween. Hij werd bij afwezigheid veroordeeld. De Mozambicaanse politie wist dat hij zich in Zuid-Afrika bevond, maar deed niets om hem te arresteren. In plaats daarvan werd zijn herarrestatie door enkele functionarissen in het Openbaar Ministerie gecoördineerd met de Zuidafrikaanse politie, zonder de Mozambikaanse politie of de Minister van Binnenlandse Zaken te informeren.
Rechter Augusto Paulino, voorzitter van de Provinciale Rechtbank van Maputo, die twee jaar geleden de “zaak Cardoso” leidde, zei in een openbare lezing dat de internationale georganiseerde misdaad een hoge vlucht heeft genomen in Mozambique. Hij noemde een hele reeks misdaden die daarmee te maken hebben, zoals drugshandel, autodiefstal, geld wit wassen, financiële fraude, falsificeren van medicijnen, smokkel, belastingontduiking, handel in vuurwapens en menselijke organen. Ook gaf hij toe dat er corruptie heerste in het staatsapparaat, tot aan de rechtbanken toe.
“Zoals iedereen weet, hebben we diegenen die de misdaad onderzoeken, de verdachten aanklagen en tenslotte veroordelen, maar vreemd genoeg zijn er anderen die ze weer loslaten. Dit is een belediging van het vaderland, een machiavellistische minachting van de rede”, aldus Paulino.
Anticorruptie maatregelen
Vorig jaar oktober heeft het parlement een wet aangenomen die nieuwe anticorruptie-maatregelen treft. De wet biedt veel betere bescherming aan klokkenluiders: niemand die een corrupte daad aan de kaak stelt kan daarvoor op zijn werk bestraft worden. Ook worden accountants ertoe verplicht elk vermoeden van fraude door te geven aan de Anti-corruptie Eenheid van de Procureur-Generaal, op straffe van boetes tot 84.000 dollar.
De wet probeert verder een eind te maken aan ondoorzichtige besluitvorming door staatsfunctionarissen: de burger die na dertig dagen geen antwoord heeft gekregen op een bepaalde aanvraag, kan er vanuit gaan dat deze is afgewezen, maar heeft wel recht op een duidelijke uitleg van de motivatie. Iedereen die geld of andere gunsten vraagt voor misbruik van zijn positie kan tot acht jaar gevangenisstraf krijgen. Alle besluitvormers in het staatsapparaat moeten hun bezittingen opgeven en de lijst jaarlijks bijwerken. Maar als controle op illegale verrijking zal dit niet veel helpen, omdat de lijsten niet openbaar zijn maar worden gearchiveerd in de bewuste institutie.
Overigens is niet iedereen overtuigd van het nut van de nieuwe wet. Een woordvoerder van de oppositie merkte op dat de Procureur-Generaal in 1991 al een “oorlog tegen corruptie” had afgekondigd, maar dat daar nooit wat van te merken was geweest. Het ligt niet aan gebrek aan wetten en normen op het gebied van corruptie, zo meende hij, maar aan gebrek aan politieke wil om de corrupten aan te pakken, om te beginnen de zogenaamde “onaanraakbaren”.
Een ander hoopgevend initiatief is de instelling van een speciale Anticorruptie Eenheid binnen het Openbaar Ministerie. Deze heeft als doelstelling om klachten over corruptie uit te zoeken, iets waar het ministerie voorheen nauwelijks aan toekwam.
Volgens Isabel Rupia, hoofd van de Eenheid, waren er in het eerste jaar 116 klachten binnengekomen, waarvan er uiteindelijk slechts 3 voor de rechtbank terechtkwamen. De Eenheid heeft een groot gebrek aan menskracht. Ze beschikt over zes aanklagers, die niet allemaal het veld in kunnen gaan om de klachten te onderzoeken. Ook heeft ze niet genoeg fondsen. “Op dit moment zou ik een jurist naar een van de provincies moeten sturen, maar daar is geen geld voor”. Het kost veel moeite en tijd om corruptieklachten tegen hooggeplaatsten goed te bewijzen. Zodra een klacht wordt ingediend, doet de schuldige er alles aan om bewijsmateriaal te verdoezelen. “Daarom is het zo belangrijk dat we er meteen achterheen gaan”. Maar Rupia bekritiseert ook de houding van veel Mozambikanen, om in het wilde weg over corruptie te klagen zonder met bewijzen te komen.
| |
|
|
|
| | | |
|
